कख लगाण छुईं, कैमा लगाण छुईं

उत्तराखण्ड के पहाड़ों की सुन्दरता का बखान तो सभी करते हैं।  इस क्षेत्र की प्राकृतिक सुन्दरता है ही ऐसी कि इसको महिमामण्डित करते हुए कई कवियों और लेखकों ने अनगिनत रचनाएं की हैं। लेकिन इस सुन्दरता के पीछे पहाड़वासियों का दर्द भी छिपा है जो आमतौर पर लोगों को नहीं दिखता। पहाड़ की कठिन भौगोलिक परिस्थितियां जीवन को कष्टसाध्य बनाती हैं और आम आदमी को जीवन की मूलभूत सुविधाओं के लिये भी काफी संघर्ष करना पड़ता है।  इन्हीं कष्टों, दुखों से बचने और जीविका अर्जन कर बेहतर जीवन की तलाश में लोग मैदानी इलाकों की तरफ़ रुख करते हैं। पलायन का यही अनवरत सिलसिला पहाड़ों के कई गांवों को मनुष्य विहीन बना चुका है। पहाड़ के ऐसे ही छोटे-बड़े दुखों को नरेन्द्र सिंह नेगी ने अपने इस गाने के माध्यम से प्रस्तुत किया है। यह गीत “तीले धारू बोला” नामक वीसीडी से लिया गया है और इस गीत के ऑडियो और वीडियो अधिकार रामा कैसेट्स के पास है। यदि आपको को पसंद आए तो मूल सीडी/वीसीडी खरीदें। इस चित्रगीत के निर्देशक श्री अनिल बिष्ट हैं।

भावार्थ : किसको सुनाऊं इस पहाड़ की दर्द भरी बातें, कैसे सुनाऊं मेरे कुमाऊं-गढ़वाल की दर्द भरी बातें। ये बातें हैं खाली मकानों की, सूखें बर्तनों की, सरकते (पलायन करते हुए) हुए लोगों की और दरकते (टूटते) हुए पहाड़ों की। आकाश की है आस, कब बुझेगी धरती की प्यास। यह है गंगा-यमुना का उदगम स्थल लेकिन मनुष्यों और जानवरों के पीने के लिये नहीं है जल। क्या गर्मी, क्या हिमपात, पानी की बूंद भी नहीं है साथ। सुनते हैं पानी लाने के लिये फिर से बनी है कोई योजना, देखते हैं इस बार कैसे चलेगी यह योजना। आदमी को ले डूबी है शराब, बच्चे कुसंगत में हैं खराब। महिलायें चला रही हैं आन्दोलन दफ्तरों बाजारों में लेकिन कच्ची पक्की शराब की दुकानें खुली हैं हर धारों में। यह सब उनकी (सरकार की) मेहरबानी है, छीन ली जिसने जवानी है। खाली मकानों में बढ़ रही हैं छिपकलियां टूट रहे मकान ठेस में, चूहे-बिल्ली घर में बसते, लोग बसे हैं देश में (मैदानी इलाकों में)। कहीं नहीं हैं चैन, ना भीतर ना बाहर , दिन में बाघ और रात को भूचाल का है डर। जंगल खेत उजड़े बाढ़ में, बन्दरों और जानवरों ने उजाड़ी फसलें, कर्ज लेकर भैंस खरीदी सूखे ने चौपट की सारी नस्लें। किसको सुनाऊं इस पहाड़ की दर्द भरी बातें, कैसे सुनाऊं मेरे कुमाऊं-गढ़वाल की दर्द भरी बातें।

गीत के बोल देवनागिरी में

कख लगाण छुईं, कैमा लगाण छुईं,  ये पहाड़ की, कुमौं गढ़वाल की
कख लगाण छुईं, कैमा लगाण छुईं
रीता कूड़ों की, तीसा भांडों की, रीता कूड़ों की, तीसा भांडों की
बगदा मनख्यूं की, रड़दा डांड़ों की
कख लगाण छुईं, कैमा लगाण छुईं, ये पहाड़ की, कुमौं गढ़वाल की
कख लगान छुईं, कैमा लगाण छुईं

सर्ग तेरि आशा, कब आलु चौमांसा, सर्ग तेरि आशा, कब आलु चौमांसा
गंगा जमुना जी का मुल्क, मनखि गोरु प्यासा
कख लगाण छुईं……..
क्या रूड़ि क्या ह्यूंद, पाणी नी छ बूंद, क्या रूड़ि क्या ह्यूंद, पाणी नी छ बूंद
फिर बणि छ योजना बल देखा आब क्या हूंद
कख लगाण छुईं..
रीता कूड़ों की, तीसा भांडों की, रीता कूड़ों की, तीसा भांडों की
बगदा मनख्यूं की, रड़दा डांड़ों की…………..
कख लगाण छुईं, कैमा लगाण छुईं, ये पहाड़ की, कुमौं गढ़वाल की
कख लगाण छुईं, कैमा लगाण छुईं?

बैग डुब्या दारु मां, नौना टुन्न यारुं मां, बैग डुब्या दारु मां, नौना टुन्न यारुं मां
कजैनि आन्दोलन चलाणि  दफ्तरे बजारु मां
कख लगाण छुईं…
कच्चि गदन्या छान्यूं मां, पक्कि खुलि दुकान्युं मां, कच्चि गदन्या छान्यूं मां, पक्कि खुलि दुकान्युं मां
दारु का उद्योग खुल्या, उंकी मेहरबान्यूं मां..
कख लगाण छुईं…
रीता कूड़ों की, तीसा भांडों की,रीता कूड़ों की, तीसा भांडों की
बगदा मनख्यूं की, रड़दा डांड़ों की…………..
कख लगाण छुईं, कैमा लगाण छुईं, ये पहाड़ की, कुमौं गढ़वाल की
कख लगाण छुईं, कैमा लगाण छुईं

कुड़ि टुटनि ठेस मां, छिपड़्या लाग्या रेस मां, कुड़ि टुटनि ठेस मां, छिपड़्या लाग्या रेस मां
भितर मुसा बिराला बस्यां, मनखि भ्यार देस मां
कख लगाण छुईं…
ना भितर ना भैर, कखि भी नी च खैर,ना भितर ना भैर, कखि भी नी च खैर
दिन मां गिज्यु बाग- रात भ्युंचाला कि डैर
कख लगाण छुईं…
रीता कूड़ों की, तीसा भांडों की, रीता कूड़ों की, तीसा भांडों की
बगदा मनख्यूं की, रड़दा डांड़ों की…………..
कख लगाण छुईं, कैमा लगाण छुईं
ये पहाड़ की, कुमौं गढ़वाल की , कख लगाण छुईं, कैमा लगाण छुईं

जंगल खेर बाड़ मां, खेति बाड़ि त्याड़ मां, जंगल खेर बाड़ मां, खेति बाड़ि त्याड़ मां
सारि खायी बन्दरून, सगौड़ी गै उज्याड़ मां
कख लगाण छुईं…
कर्ज गाड़ि पैंचुं, फैलूं मां अल्जि भैंसुं, कर्ज गाड़ि पैंचुं, फैलूं मां अल्जि भैंसुं
गोरु डुब्यां बाड़ मां, सुखु पड़्युं ऐंसु
कख लगाण छुईं…
रीता कूड़ों की, तीसा भांडों की, रीता कूड़ों की, तीसा भांडों की
बगदा मनख्यूं की, रड़दा डांड़ों की…………..
कख लगाण छुईं, कैमा लगाण छुईं, ये पहाड़ की, कुमौं गढ़वाल की
कख लगाण छुईं, कैमा लगाण छुईं, कख लगाण छुईं, कैमा लगाण छुईं

गीत : [audio:kakh-lagan-chhwin-kema-lagan-chhwin-narendra-singh-negi-by-merapahad-dot-com.mp3]

इस गीत का चुनाव व हिन्दी अर्थ हमारे सदस्य और लेखक हेम पंत का है पद्यानुवाद में काकेश ने सहयोग दिया है।

अपना उत्तराखंड में उत्तराखंड से संबंधित गीत केवल उत्तराखंड के संगीत को बढ़ावा देने के लिये हैं। यदि आपको यह पसंद आयें तो निवेदन है कि बाजार से इन्हे सीडी या कैसेट के रूप में खरीद कर उत्तराखंडी संगीत को बढ़ावा दें। हम यथा-संभव सीडी या कैसेट की जानकारी देने का प्रयास करते हैं। यदि आपको इससे संबंधित जानकारी हो तो क़ृपया टिप्पणी में बतायें।

Lyrics of the song “ kakh lagan chhueen, kaima lagan chhueen

kakh lagan chhueen, kaima lagan chhueen, ye pahad kee, kumaun gadhaval kee
kakh lagan chhueen, kaima lagan chhueen
rita koodon kee, tisa bhandon kee, rita koodon kee, tisa bhandon kee
bagada manakhyoon kee, radda dandon kee
kakh lagan chhueen, kaima lagan chhueen, ye pahad kee, kumaun gadhaval kee
kakh lagan chhueen, kaima lagan chhueen

sarg teri aasha, kab aalu chaumansa, sarg teri aasha, kab aalu chaumansa
ganga jamuna ji ka mulk, manakhi goru pyasa
kakh lagan chhueen……..
kya roodi kya hyoond, pani ni chh boond, kya roodi kya hyoond, pani ni chh boond
fir bani chh yojana bal dekha aab kya hoond
kakh lagan chhueen..
rita koodon kee, tisa bhandon kee, rita koodon kee, tisa bhandon kee
bagada manakhyoon kee, radda dandon kee…………..
kakh lagan chhueen, kaima lagan chhueen, ye pahad kee, kumaun gadhaval kee
kakh lagan chhueen, kaima lagan chhueen?

baig dubya daru man, nauna tunn yarun man, baig dubya daru man, nauna tunn yarun man
kajaini aandolan chalani daftare bajaru man
kakh lagan chhueen…
kachchi gadanya chhanyoon man, pakki khuli dukanyun man, kachchi gadanya chhanyoon man, pakki khuli dukanyun man
daru ka udyog khulya, unkee meharabanyoon man..
kakh lagan chhueen…
rita koodon kee, tisa bhandon kee,rita koodon kee, tisa bhandon kee
bagada manakhyoon kee, radda dandon kee…………..
kakh lagan chhueen, kaima lagan chhueen, ye pahad kee, kumaun gadhaval kee
kakh lagan chhueen, kaima lagan chhueen

kudi tutani thes man, chhipadya lagya res man, kudi tutani thes man, chhipadya lagya res man
bhitar musa birala basyan, manakhi bhyar des man
kakh lagan chhueen…
na bhitar na bhair, kakhi bhi ni ch khair,na bhitar na bhair, kakhi bhi ni ch khair
din man gijyu bag- rat bhyunchala ki dair
kakh lagan chhueen…
rita koodon kee, tisa bhandon kee, rita koodon kee, tisa bhandon kee
bagada manakhyoon kee, radda dandon kee…………..
kakh lagan chhueen, kaima lagan chhueen
ye pahad kee, kumaun gadhaval kee , kakh lagan chhueen, kaima lagan chhueen

jangal kher bad man, kheti badi tyad man, jangal kher bad man, kheti badi tyad man
sari khayi bandaroon, sagaudi gai ujyad man
kakh lagan chhueen…
karj gadi painchun, failoon man alji bhainsun, karj gadi painchun, failoon man alji bhainsun
goru dubyan bad man, sukhu padyun ainsu
kakh lagan chhueen…
rita koodon kee, tisa bhandon kee, rita koodon kee, tisa bhandon kee
bagada manakhyoon kee, radda dandon kee…………..
kakh lagan chhueen, kaima lagan chhueen, ye pahad kee, kumaun gadhaval kee
kakh lagan chhueen, kaima lagan chhueen, kakh lagan chhueen, kaima lagan chhueen

[audio:kakh-lagan-chhwin-kema-lagan-chhwin-narendra-singh-negii-by-merapahad-dot-com.mp3]

You can get many such songs in our forum and download Kumaoni/Garhwali songs through the links provided there.

The hills of Uttarakhand are loaded with natural beauty. There are many authors, poets who have written on this aspect of hills but there are few who have actually realised the pain of natives of hills. The life in hills is not easy, its full of hard work and one has to toil hard even for getting the basic necessities of life. Many natives migrate to other places to earn their livelihood and to find a better life leaving behind their homes. Many villages in Uttarakhand now are human less. In this song this aspect of hills’ life is shown.

Essence : Who would understand the pain of hills, the pain of my Kumaon-Garhwal. The pain is of empty houses, water less villages, broken mountains and migrating natives. Its irony is that two main river of country Ganga and Yamuna are originated in Uttarakhand but we do not have water for humans and cattle. We are at the mercy of rain god. Be it summer or winter we do not have a drop of water. It is being said that once again a new plan for bringing water is being made. Let’s see what happens this time. Liquor is destroying the men and youths are non-concerned. Women are forced to start movements against all the social evils. Houses are in bad shape,where humans are no longer living. These houses are now the homes of lizards, rats, cats and many animals. Who would understand this pain of hills, this pain of my Kumaon-Garhwal.

Album : Teely Dharu Bola, Director: Anil Bisht, Audio-Video : Rama Cassettes

Disclaimer : These songs are only to promote Uttarakhandi Music. If you like these then please buy original Cd/Cassettes and help Uttarakhandi Music.

Related posts

4 Thoughts to “कख लगाण छुईं, कैमा लगाण छुईं”

  1. आपका प्रयास बहुत सराहनीय है।

    धन्यवाद – गजेन्द्र बिष्ट

  2. पहाड़ के दर्द को बखूबी गीतों के माध्यम से उकेरा है…काश, आप जैसी सोच सरकार और उसके नुमाइन्दों को होती तो आपको यह गीत नहीं गाना पड़ता।

  3. Yogendra Mundepi

    hamthain apnu uttararakand bahut pyaru cha, me aapaku paryass jo cha we se bhahut khush chaon, aur me bhi yahi candu ki me bhi kain na kain tarika se uttarakhand ki sanskriti se judyu raun.

  4. Raju

    नेगी जी की आवाज प्रत्येक पहाड़ी के दर्द को बयान करती है.

Leave a Comment